این یادداشت را پیش تر، قبل از آنکه کمانچه (نوازی) کیهان کلهر از طرف یونسکو به عنوان میراث معنوی جهانی به ثبت برسد، جهت او نوشته بودم. وقوع زلزله باعث شد انتشار
صدا می ماند
عبارات مهم : ایران
این یادداشت را پیش تر، قبل از آنکه کمانچه (نوازی) کیهان کلهر از طرف یونسکو به عنوان میراث معنوی جهانی به ثبت برسد، جهت او نوشته بودم. وقوع زلزله باعث شد انتشار آن را به تعویق بیندازم. حالا که شنیده ام علاوه بر کلهر، هنرمندانی دیگر هم (کامکارها و ناظری و…) با برگزاری کنسرت به یاری زلزله زدگان برخاسته اند آن را به همه آنها و آن دسته از هنرمندانی که در روزهای سخت در کنار مردم می مانند و صدای بی صدایان می شوند. یادم است از همان چهار، پنج سالگی در منزل رادیو داشتیم، گرامافون هم، با صفحات سی وسه دور؛ بعدا فهمیدم اسمشان سی وسه دور است.
دست کم اسم و شکل و شمایل سه تا از رادیو هایی که داشتیم در خاطرم مانده: رادیو آندریا با جعبه ای از چوب و پوششی از چرم مصنوعی به رنگ اُکر یا قهوه ای روشن؛ فیلیپس، آن هم چوبی با جلد سبز و دربی کشویی که اوج و پایین می رفت و زنیط با آن صفحه گِردَش که به کیلومترشمار اتومبیل می مانست با بدنه کائوچویی؛ هرسه با برق و باتری کار می کردند و گرامافون که هِندلی بود! با آن شیپوری که بر سر داشت و تصویر سگی که نمی دانم کجایش چاپ شده است بود. اینها همه متعلق به زمانی است که پدرم هنوز نابینا و ورشکست نشده بود. بعد از آن را چندان دقیق به خاطر نمی آورم؛ حافظه هم پدیده ای شگفت انگیز است! انگار نداری و مشکل را سریعتر به دست فراموشی می سپارد!
کمی بزرگ تر که شده است بودم، یک روز به پدرم گفتم دلم می خواهد زدنِ سازی را یاد بگیرم، گفت می خواهی مطرب شوی؟ یعنی تمام! نشد، نشدم – هنوز چیزی راجع به سنت ها و نظام های ارزشی طبقات و گروه های اجتماعی متفاوت و هنر و این جور چیزها نمی دانستم؛ این اتفاق حتی موقعی هم که می خواستم همه زندگی ام را بر سر عکاسی بگذارم افتاد، بعضی می گفتند می خواهی «فوتو» بشوی؟ ولی هم زمانه قدری عوض کردن کرده بود، هم من دیگر بزرگ شده است بودم، حرف دیگران برایم اهمیتی نداشت، خودم می توانستم تصمیم بگیرم.
نمی خواهم نوستالژیکش کنم، یک «فِلَش بَک» راحت است تا از کمانچه «پیرولی» برسم به کمانچه «کلهر»…
کمی بزرگ تر که شدیم، داریوش رفیعی بود و «یادِ آن روزی که زُهره، بودی یارمن» و قاسم جبّلی و بهرام سی یر و… پیروَلی نوازنده ای محلی و دوره گرد که گاه در بیشه زارهای اطراف شهر خرم آباد، آنجا که ما جهت درس خواندن می رفتیم (و بعضی بزرگ تر ها جهت کارهای دیگر)، پیدایش می شد و در برابر پولی اندک با کمانچه شنوندگانش را بی تاب می کرد…
و دوره دبیرستان، رادیو آمریکا، موسیقی غربی، ریتم، ریتم، ریتمِ دورانِ نوجوانی، بی آنکه برایمان اهمیت داشته باشد که خواننده چه می گوید یا راجع به چه می خواند و گاهی فهمیدن کلمه ای: لاو، لاو، آی لاو یو! و ذوق کردن… از اینکه معنای کلمه ای را فهمیده بودیم…
و سربازی (دوره چهارم گروهبانی وظیفه) که اهواز را گزینش کرده بودم و پنجشنبه، جمعه ها به آبادان می رفتم و شلوارِ داکرون و تی شرت پوشیده، کفش هایی خوب واکس زده و موهایی با روغن نارگیل چرب شده است و تفاوت بازکرده، در کافه میلک که در محله «بِریم» بود، می نشستم و با انداختن سکه ای پنج ریالی در گرامافون سکه ای، ضمنِ خوردنِ «هات چاکلِت» به «ساپوره دی ساله، ساپوره دی ماره…» (نمک، شوره؛ آب دریا هم شوره،؛ بدن تو هم شوره…)ی جینو پائولی یا تصنیفی از خواننده ای دیگر که از «جورنی، سِنسا دومانی» (روز های بی فردا) می گفت، گوش می کردم… .
و دوره دانشجویی، دوره تظاهرات بر ضد جنگ ویتنام، دوره تظاهرات به مناسبت سالگرد حمله به دانشگاه و روز دانشجو؛ به خاطر گران شدن بلیت اتوبوس از دو ریال به سه یا پنج ریال، به خاطر شهریه هشتصدتومانی، به هر مناسبتی، به خاطر همه چیز، … نسل ۱۹۶۸، دنیای ۱۹۶۸، موسیقی ۱۹۶۸، آشناشدن با میکیس تئودوراکیس و آهنگِ فیلمِ «Z»، شنیدنِ صدای ضربان قلبمان از دهان او، آشنایی با یانیس ریتسوس، شاعری که بخش اعظم عمرش را به خاطر دفاع از آزادی در تبعید و زندان گذراند؛ شعرهایش با ترجمه و صدای شاملو: «زبان اگر بگشایم، صخره ها بخواهند شکافت»؛ با ژان فِرّا، که شعر های لویی آراگون را می خواند: «زنان آینده مردان اند!» و با ژاک بِرِل که از آسمان آمستردام، آسمانی با ابرهای تیره و سنگین که در ارتفاع کم حرکت می کردند و از آن چپ هایی که بورژوا شده است بودند می گفت؛ ویکتور خارای شیلیایی که جهت کشاورزان می سرود و می خواند: «و خورشید می سوزانَد و می سوزانَد و پوستِ مرا…» و بعد از کودتای ژنرال پینوشه در استادیوم سانتیاگو دستی را که با آن گیتار می زد با تبر قطع کردند؛ و اِدیت پیاف که می خواند: «همه یادگارهای گذشته را جارو می کنم، با آنها آتشی روشن می کنم و دوباره از صفر شروع می کنم»، از صفر، شروع از صفر! شعر، موسیقی، مبارزه، زندگی و میدان ۲۴ اسفند، میدان انقلابِ فعلی، و اسب سفید که در زیر زمین بود و فضایش تاریک روشن بود و پُر از دودِ سیگارِ دیگران و ماء الشعیر و من که نمی دانم آیا هروقت از آنجا بیرون می آمدم به هر غریبه ای سلام می کردم… .
جون بایز، لئونارد کوهن، باب دیلان، باب مارلی، لویی آرمسترانگ که با آن صدایش به تنهایی خودش یک ارکستر بود، شب های بحث های سیاسی، نصفه شب های جاز، صبح های چهارفصل ویوالدی و پاستورال بتهوون، عصر های «دنیای نو» و راپسودی های مجارِ دو ورژاک و «شبی بر فرازِ کوه سنگی» گلینکا و سمفونی «فتلاندیا»ی یان سیبلیوس… .
موسیقی رهایم نکرد، راجع به موسیقی کم کتاب نخواندم؛ تاریخِ موسیقی، شرحِ حال موزیک سازان، فرم های موسیقایی؛ سونات چیست؟ کنسرتو یعنی چه؟ موسیقی مجلسی به چه می گویند، چیزهایی راجع به دستگاه های ایرانی، گوشه ها… خواندن راجع به موسیقی، جانشینی جهت پرداختن به آن؛ همه از چشم وارد شدند، پاره ایش جاهایی رسوب کرد و بیشترش از گوش خارج و تنها چیزی که ماند صداها بود و خاطره ای از احساسات و عواطفِ ملازم آنها و تصاویری از نوازندگان و کنسرت ها، هروقت که اجرائی زنده را شاهد بودم و پیرولی، سَلَف کیهان کلهر، با صورت دردکشیده و آفتاب سوخته اش، کمانچه اش و بیشه زارهای نوجوانی بر تارک همه آنها، در جایی در ذهن، در گوش، در قلب، در نمی دانم کجا… .
انقلاب! حسین علیزاده؛ انقلاب! «نینوا»؛ انقلاب! شجریان؛ انقلاب! «تفنگم را بده»؛ انقلاب! «برادر کاکُلش آتش فشونه»؛ انقلاب! «شب است و چهره»؛ انقلاب! «ایران، ای سرای امید»…؛ امیدی که نباید به نومیدی تبدیل شود.
چندبار خوب است نینوا را شنیده باشم، چقدر خوب است با صدای شجریان بغض راه گلویم را بسته باشد، لرزیده باشم، تکان خورده باشم! شعرِ هوشنگ ابتهاج، تار لطفی، حنجره شجریان و نه فقط اینها، کامکارها، غوغای دف ها، دیگران و دیگران… فرهاد که در جمعه هایش «خون جای بارون می چکید» و دیدن تابوت هایی که کوچه به کوچه می بردند تار و کمانچه اش را از صدا انداخته بود؛ محمد نوری که نعره می زد « ای ایران، ایران!» و در فقر مُرد، تا بِکشد به همین چند روز پیش… که ملک الشعرای بهار از پسِ ده ها سال از مرگش از گور برخیزد و بر سر گور علی اشرف درویشیان ناله «مرغ سحر» را سر دهد… .
خیلی پیش، خیلی خیلی پیش، روزی استاد شجریان به اتفاق دوستی به دفترم آمدند، تفننی عکاسی هم می کنند و همین باعث شده است بود که از دفتر من سر درآورند. گفتم: استاد زیاد موسیقی سنتی گوش نمی کنم، زیاد راک گوش می دهم، گفتند: خود من هم به آن نوع موسیقی گوش می کنم. نتوانستم بگویم کدام موسیقی سنتی – هم سوادش را نداشتم، هم مجالش نشد، فقط گوشم کمی «باسواد» شده است بود، نتوانستم بگویم منظورم آن موسیقی سنتی ای است که همه اش ناله وزاری می کند، آن موسیقی ای که زیاد به درد پای منقل می خورد؛ که افسرده ام می کند، نشد بگویم آنچه را که شما، شماها، از دل آن موسیقی سنتی بیرون کشیده اید چقدر دوست دارم. شاید اگر منظورم را درست بیان کرده بودم، باز هم می دیدمشان، دیگر ندیدمشان… .
در پنجاه وچهارسالگی، به مناسبت سالگرد تولدم، همسرم برایم گیتاری خرید، هنوز دارمش، پشتِ درِ اتاقی در دفترم آویزان است… گویا هنوز امیدوار بود، شاید به خاطر شوقی که در من می دید؛ ولی به گمانم دیگر قدری دیر شده است بود؛ انگشت ها، حوصله، کار، گرفتاری… از این طرف هم من می خواستم یک شبه مثل پاکو دِ لوچیا بزنم، رودریگِز باشم… می دانستم هر کاری را در وقت مناسبش باید شروع کرد، می دانستم همه چیز کار می بَرَد، بله دیر شده است بود، شروع نکرده رها کردم… .
نمی دانم کِی، دختر کوچکم مرا متوجه «شهر خاموش» کیهان کلهر کرد. به هرحال پارسال به لطف و اصرار دوستی به کنسرتی از کلهر در تالار رودکی رفتم (خیلی کم جایی می روم، به خصوص اگر نشود آنجا سیگار کشید!) پیش از رفتن فکر می کردم اعضای اُرکستر سی، چهل نفری باشند (این قدر بی خبر بودم!)، فقط چهار نفر بودند، هیچ تصوری هم از قدوقواره کلهر نداشتم؛ انگار این باور در من هم بود که آدم هایی که کارهای بزرگ می کنند قاعدتا باید هیکل مند هم باشند! ارتفاعِ نشسته کلهر هم خیلی زیاد از کمانچه اش نبود. به لاغری سازش و لابد از آن فاصله هم که من می دیدم کوچک تر از آنی به نظر می رسید که بود.
حالا بگذارید از آخرِ کنسرت شروع کنم؛ همه کف زدند، خیلی، خیلی، خیلی و من زیاد از همه، خیلی هم محکم کف می زدم، نمی دانم آیا همه اش داد می زدم: براوو، براوو، براوو! به گمانم عده ای نگاهم می کردند، به گمانم توی دلشان می گفتند به موهای سفیدش نمی آید؛ چه شوری آفریده بود در من! بعد آن صدا ها که شنیده بودم از آن همه سازی که مجسم کرده بودم نبود! همه از یک ساز، از یک کمانچه برخاسته بود! از همه چیز و همه جای ساز هم صدا درمی آوَرد؛ حیرت زده شده است بودم، نمی توانستم بنشینم.
چطور می شود این همه صدا را از یک ساز درآورد، چطور می تواند درآوَرَد. تازه این اجراست، اینها را در کجای ذهنش، در کجای قلبش، در کجای کجایش با هم ترکیب می کند، آیا هیچ نُت نوشته ای جلویش نیست، توالی این همه «دو» ها، «رِ»ها، «فا و سُل» ها را چطور از بَر دارد، آیا نمی توانم خودش را از سازش تفکیک کنم؟ چه بی پروا در میانه میدان دست در دست یکدیگر کرده اند، کِه، کِه را می نوازد! چقدر سنجیده، دقیق و زیبا، کهنه و نو، کلاسیک و مدرن را با هم تلفیق کرده هست، چطور توانسته آن ملودی های قدیمی، همه آنهایی که در ناخودآگاه تاریخی مان داریم و در گوشه کنارهای جایی از ذهنمان لانه کرده را از روح زمانه سرشار کند؟ این همه تنوع صوتی، صدای درد، صدای اعتراض، شِکوِه، طنینِ امید، فریاد شادی، این صداها از کجا برمی خیزد؛ جشن، ماتم؛ جشن، شادی؛ زندگی! … در بزرگداشت زندگی، در بزرگداشتِ انسان و متانتِ او در تحمل درد، رنج؛ بیان اندوه، در دل شادی؛ خوش حالی در دل اندوه؛ امید در نومیدی… .
یک نفر بیاید گریبان مرا از دست ِتراک دومِ «شهر خاموش»، تراک های ۳، ۴، ۱، اساسا از دست کیهان کلهر خلاص کند… .
هربار که گوش می کنم، دوباره و سه باره تکرارش می کنم، سیر نمی شوم… بعد راست می گویند تنها صداست که می ماند و تفاوت هم نمی کند که صدا از که باشد یا از چه برآید؛ از زبان فروغ باشد، از حنجره شجریان، کمانچه کلهر یا حتی صدای آنها که نمی خواهند صدایی جز صدای خودشان را بشنوند و دیگران را بی صدا می خواهند…
صدامی ماند!
دف نوازی و سماع در روستای اورامان تخت، به مناسبت مراسم خوش حالی عروسی پیر شالیار، مراسمی آیینی و کهن که هرساله در نیمه بهمن (مصادف با برگزاری مراسم خوش حالی سده) در این دِه برگزار می شود. جهت اطلاعات زیاد رجوع شود به کتاب «کردهای ایران»، ن. کسراییان – ز. عرشی، چاپ اول در کشور عزیزمان ایران ۱۳۷۲ و در خارج از کشور، با نام «کردستان» ۱۹۹۰.
صدا می‌ماند
ایرنا
واژه های کلیدی: ایران | رادیو | زندگی | ایرانی | خواندن | شجریان | انقلاب | ایرانی | موسیقی | درس خواندن | صدای شجریان
دانلود فایل ها
توجه: ممکن است تمام لینک های دانلود به دستور مقام قضایی حذف شده باشد...
